Οι σταυροφορίες 1000 χρόνια μετά "DESEO PAX"

Στο τέλος της δεύτερης δεκαετίας της τρίτης χιλιετίας, η γη βρίσκεται εγκλωβισμένη σε μία άγρια πραγματικότητα. Ένοπλες διαμάχες, παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, διεθνής ανταγωνισμός, συνεχείς ξεσηκωμοί, μηχανορραφίες που υποθάλπονται από τους ανώτατους λειτουργούς των κυβερνήσεων και τους θρησκευτικούς αρχηγούς δίνουν συνεχή εναύσματα να αλληλοσυγκρουστούν έθνη και να καταστραφούν αρχαίοι πολιτισμοί (τα διαμάντια της πολιτιστικής κληρονομιάς μας). Η Σοβαρή λογοκρισία, οι μαζικές εκτελέσεις αθώων, εν ονόματι του Θεού (όποιος κι’ αν είναι αυτός) συγκλονίζουν την ανθρωπότητα. Και πίσω από όλα αυτά, ο θρησκευτικός φανατισμός. Ο ΧΧΙος αιώνας θυμίζει τον Μεσαίωνα…μυρίζει Μεσαίωνα.

« Ο ιστορικός εξπρεσιονισμός είναι ο τρόπος της ζωγραφικής, ο οποίος μου επιτρέπει να συγκρίνω την εποχή μας με τον Μεσαίωνα, διότι το αίμα που κυλάει πάνω στον πλανήτη μας ζυγίζει περισσότερο από την ποσότητα της μελάνης που καταναλώθηκε στους αιώνες για να γραφεί η Ιστορία της ».

« Ψάχνω και βρίσκω τους μεσολαβητές, τους ονομάζω διπλωμάτες και τους προάγω στο βαθμό του ΙΠΠΟΤΗ. Τους ντύνω με τις σκουριασμένες πανοπλίες, που σωριάζονται στα ντουλάπια των πύργων και στις απέραντες σάλες των Μουσείων. Τις γυαλίζω. Τις φορούν και ανεβασμένοι στα περήφανα άσπρα άλογά τους με τα σκαλισμένα χρυσά χαλινάρια, ορμούν με γρήγορο καλπασμό. Τους διατάζω να κρατούν τα μάτια τους κλειστά, αυτοί και τα άλογά τους, για να μην παρασυρθούν από τη μαγεία των λαμπερών σφετερισμών. Τους διατάσσω να μη ξεχάσουν το γνωμικό που ήταν χαραγμένο στο σπαθί της Ισαβέλλας της Καθολικής, βασίλισσας της Καστίλης: « Επιθυμώ πάντα την τιμή. Προς το παρόν επαγρυπνώ. Είθε, η Ειρήνη να είναι μαζί μου».

« Τα σπαθιά των ιπποτών μου προβάλλονται προκλητικά για να υπερασπιστούν τον παρόντα κίνδυνο απειλώντας με ειρωνεία τον μελλοντικό εχθρό. Παρουσιάζω και τακτοποιώ το θέμα της σύνθεσής μου με μεταφορική αντίληψη. Τα χρυσά μέρη φωτίζουν τα κυρίαρχα σημεία και αποτελούν πραγματικό εργαλείο, που μου επιτρέπει να διακόπτω τη νοητή τροχιά της διακοσμητικής εξέλιξης. Τα τρίπτυχά μου αφηγούνται ιστορίες του παρελθόντος και του σήμερα. Το βλέμμα αγκιστρώνεται στα πρόσωπα -σύμβολα: τους ιππότες μου. Δεν είναι τυχαία η επιλογή του θέματός μου. Δεν είναι επίσης τυχαίο το μοτίβο του ιπποτικού Σταυρού του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ που περιέχεται σε κάθε έργο μου. Είναι ο Σταυρός των Ιπποτών της Μάλτας σύμβολο ενότητας που διοχετεύει στους πιστούς δύναμη, αντοχή και καρτερικότητα. Τα σύμβολα είναι το μέσον να κατακτήσει κανείς σχέδια ουτοπικά.

Η στρατηγική αισθητική του έργου μου υπογραμμίζει την σπουδαιότητα να ενδυναμώσω την ανθρώπινη συνείδηση για να δούμε με μάτι καθαρό τα αίσχη και τις ωμότητες που πραγματοποιούνται γύρω μας ».

« Το βλέμμα του θεατή, παρατηρεί τα απεικονιστικά σημεία του έργου μου. Αρνούμαι να τοποθετήσω τα πρόσωπα-σύμβολα σε φόντο με αναγνωρίσιμο τοπίο. Το τοπίο είναι γραμμικό και κυβικό. καθορίζεται από τις φόρμες που προβάλλονται στο πρώτο πλάνο. Οι φόρμες άλλοτε σουρεαλιστικές και άλλοτε avant-gardes συνθέτουν την αφηγηματική απεικόνισή μου. Το φως ενισχύεται από τις επιστρώσεις του χρυσού που δίνει ανοίγματα και λαμπυρίσματα στα χρώματα, τα οποία λειτουργούν θετικά αφαιρώντας την επιθετικότητα του έργου. Η παλέτα μου λεία και καθαρή δίνει μεταξένια αφή στο άγγιγμα του καμβά. Μερικές φορές τα περιγράμματα ενισχύουν την ταυτότητα του έργου μου ».

O βρετανός κριτικός τέχνης Robin Dutt έγραψε για τη Μαρίνα Βαμβακά :

« Ήταν μια φορά ένας ιππότης, ένας ξεχωριστός άνθρωπος που από την πρώτη μέρα ξεκίνησε τα μακρινά ταξίδια του ακολουθώντας τον δρόμο του ιπποτισμού, της αλήθειας, της τιμής, της γενναιόδωρης σκέψης και της αβροφροσύνης »

(Από τον πρόλογο στα « Canterbury Tales » του G. Chaucer)

«Ο ιππότης του Chaucer είναι η εκπροσώπηση του ιδεώδους ευγενούς ανθρώπου. Αληθής, έντιμος, γενναιόδωρος, και αβρός ταυτίζεται με την μεσαιωνική αντίληψη του υποδειγματικού και αλτρουιστικού βίου, που παραμένει αμόλευτος από το χυδαίο κέρδος, στηριζόμενου απόλυτα σε θερμά και ειλικρινή αισθήματα, σε ηθικές αρχές και στην έμφυτη αίσθηση του καθήκοντος - που καταλήγουν στο ευ πράττειν. Δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει όμως ότι στον Μεσαίωνα, ένας τέτοιος χαρακτήρας - αληθινός ή εικονικός - θα ήταν μοναδικά συνδιαλλακτικός και εκπολιτιστικός, σε μία εποχή όπου βασίλευαν η θηριωδία και η βαρβαρότητα.

Μπαλάντες θα του είχαν τραγουδήσει, ποιήματα και ιστορίες θα του είχαν γράψει. Ένα τέτοιο φωτεινό σύμβολο θα ορθωνόταν, περίτρανη απόδειξη, ότι η ανθρώπινη φύση έχει την δυνατότητα και θα μπορούσε να είναι αλλιώτικη. Από αυτή την άποψη είναι περισσότερο μια ελπιδοφόρα εικόνα του ανθρώπου παρά μια φαντασίωση. Από τις απαρχές του κόσμου και δια μέσου της ιστορίας, είχαμε μέσα μας την ανάγκη της ενσάρκωσης του ηρωισμού - αντανακλώντας το βαθύτερο « είναι μας » ή αυτό που θα επιθυμούσαμε να σκιρτάει μέσα μας.

Η Μαρίνα Βαμβακά κατανοεί απόλυτα την έννοια του ανδρείου ιππότη, και του τι αντιπροσωπεύει. Μετουσιώνει όμως τα παλαιά κατορθώματα στις σύγχρονες ανάγκες. Η ίδια παραδέχεται, ότι οι ιππότες της με τις απαστράπτουσες πανοπλίες τους είναι « ευεργέτες, μεσολαβητές, διπλωμάτες ». Ο Μεσαιωνικός κόσμος, βουτηγμένος στο αίμα, είναι, φαίνεται, μια απλή ιστορική λεπτομέρεια, ο σύγχρονος όμως κόσμος μας, μοιράζεται με τους περασμένους αιώνες την ίδια ανθρώπινη πλεονεξία και υποκρισία, την ίδια θηριωδία και τον ίδιο εγωκεντρισμό. Αυτή την φορά πάντως, παρ’ όλο ότι φαντάζει σαν μια τεχνική λεπτομέρεια, το δόρυ, το σπαθί, το απελατίκι, αντικαταστάθηκαν από το κουμπί. Ούτως ή άλλως βρισκόμαστε σ’ έναν αιώνα όπου πατάμε απλώς κουμπιά.

Οι πίνακες της Μαρίνας Βαμβακά ξεχειλίζουν από αστραφτερό φως και χρώμα. Η ανθρώπινη σάρκα και οι μεταλλικοί μυς τονίζονται με αστραπές χρυσού και βαθιού ασημιού. Τελετουργικά, οι ιππότες της ιππεύουν πλούσια σελωμένα άλογα, στολισμένα με χρυσοποίκιλτα χαλινάρια και περίτεχνα γκέμια. Η διαύγεια, που επιτυγχάνει η Μαρίνα Βαμβακά στα έργα της, θυμίζει εικόνες κλασσικών βιτρό. Ίσως επίσης να αναβιώνει τοιχογραφίες ανακτόρων και καθεδρικών ναών - τεράστιες και επιβλητικές για την αναπαράσταση του σκηνικού « Συμβούλιο της Ιπποσύνης ». Από την άλλη πλευρά θα μπορούσε κανείς να τους φαντασθεί σαν λαμπυρίζοντα γυαλιστερά χαρτιά, που συνθέτουν μιας μυστικιστική τράπουλα, το ίδιο μυστηριώδους και απόκρυφης όπως τα Ταρό.

Η κινητήριος δύναμη της Μαρίνας Βαμβακά είναι ο πόθος της για ειρήνη, ο θρίαμβος του καλού και η επιδίωξη της εντιμότητας. Σε πολλούς μπορεί να φανεί αντιφατική η απεικόνιση των πάνοπλων ιπποτών, απόλυτα εγκλωβισμένων στις πανοπλίες τους, πάντοτε με περικεφαλαία (ούτως ώστε να μην υπάρχει ανθρώπινη επαφή). Η μάχη όμως δεν είναι απαραίτητα η ίδια με αυτήν στην οποία μετείχαν οι ιππότες και οι συμπατριώτες του Chaucer. Διότι τελικά αυτές οι ιδεώδεις υπάρξεις ελάμβαναν μέρος σε εμπόλεμες διαμάχες. Οι ιππότες της Μ. Βαμβακά είναι σύμβολα εντιμότητας, ανεκτικότητας και σθεναρότητας. Εκπροσωπούν την τάξη μέσα στο χάος, την σύνεση μέσα στην παραζάλη.

Απειλητικά θα μπορούσαν να θυμίζουν την σύγκλιση των Ιππέων της Αποκάλυψης. Ελπιδοφόρα, θα μπορούσαν αμυδρά να συμβολίζουν μια μορφή σαν του Χριστού, ο οποίος παρά το ότι ήταν ο ηπιότερος των ανθρώπων, συχνά παρομοιάζεται με πολεμιστή και μάλιστα ιππότη. Ο Ιησουίτης ιερέας-ποιητής Gerard Manley Hopkins, συνειδητοποίησε πλήρως τον δυϊσμό του Χριστού ως πράγματι του άκρως ευγενικού και καλόκαρδου ιππότη στο ποίημα του « Το Γεράκι » περιγράφοντας αυτό το καταπληκτικό πουλί (παρεμπιπτόντως σύμβολο του Χριστού) σαν τον « Δελφίνο της Χαραυγής »- ένα κυρίαρχο πνεύμα που αποκρούει τον δυνατό άνεμο και θριαμβεύει σε κάθε αντιξοότητα. Ο Hopkins διερωτάται, όπως ίσως κι’ εμείς σχετικά με « τον άθλο, την υπεροχή του πράγματος ».

Το ίδιο αυτό συναίσθημα του δέους, του σεβασμού και τής αναμφισβήτητης αισθησιακής έλξης περιβάλλει και τους ιππότες της Μ. Βαμβακά. Μας είναι οικείοι, χωρίς ακριβώς να γνωρίζουμε γιατί. Η αναζήτηση του παλαιού ιππότη είναι η ίδια, σήμερα όπως και άλλοτε.

Ίσως όμως σήμερα να χρειαζόμαστε πολύ περισσότερο από άλλοτε τέτοια φρονήματα.»

ROBIN DUTT

Κριτικός Τέχνης και Έφορος

Λονδίνο, Φεβρουάριος 1998